Japanners uiten hun esthetische gevoelens voor de flora gewoonlijk via de praktijk van ikebana, bloemschikking en de cultivering van bonsai, dwergboompjes. Maar ook in poëzie komt de wondere wereld van de planten in beeld.
Aandacht opbrengen voor het kleine hoort bij de haiku-houding. Tussen de lelies is deze ene bloeiende bloemknop de dichter bijzonder opgevallen.

Spontaan denken we aan een vergelijkbare situatie in een nochtans geheel andere omgeving. In de zestiende eeuw leefde de beroemde theemeester Sen no Rikyu. Hij stond eerst nog in de gunst van de toenmalige militaire bevelhebber Hideyoshi Toyotomi, voor wie hij meerdere theeceremonies organiseerde. De hieronder beschreven scene kan nagelezen worden in het boek Zen in the Art of The Tea Ceremony van H. Hammitzsch en vormt de beginscene van de film Rikyu uit 1989 van Hiroshi Teshigahara, naar een boek van Yaeko Nogami.

Het was Hideyoshi ter ore gekomen dat er mooie windebloemen (Ipomoea) stonden in Rikyu’s tuin en daarom liet hij de theemeester weten een bezoek te zullen brengen. Bij dageraad beende de hoge gast met zijn gevolg naar de residentie van Rikyu, waar helaas geen enkele windebloem te bespeuren viel, en groot was dan ook zijn teleurstelling. Toen hij echter op handen en knieën de lage opening van de theehut inkroop werd zijn blik bevangen door één enkele windebloem die in al zijn eenvoudige witheid de tokonoma sierde.

Rikyu had zijn assistent namelijk vooraf opgedragen om alle windebloemen af te knippen, zodat er maar één exemplaar alle aandacht kon opeisen. De gastheer had die ene bloem heel eenvoudig in een vaas gezet, conform aan een stijl die de naam ‘nage-iri’ draagt, van het werkwoord nage-ireru (投げ入れる) dat ‘inwerpen’ betekent.

​

銀閣寺                    門前の田の                    案山子かな
ginkakuji                 monzen no ta no           kakashi kana

​

Zilveren Paviljoen /
voor de poort / van / rijstveld / van /
vogelverschrikker / (snijwoord)

​

Vogelverschrikker is een herfstonderwerp.

​

Silver Pavilion –
in the paddy before its gate,
a scarecrow.

​

Zowel het Gouden Paviljoen (Kinkakuji) als het Zilveren Paviljoen (Ginkakuji) werden in de vijftiende eeuw nabij Kyoto als lustoord opgebouwd door leden van de machtige Ashikaga-clan. De Kinkakuji is heel beroemd geworden door de gouden kleur, de Ginkakuji heel wat minder, en niet in het minst omdat er van zilver al helemaal geen sprake is. Er waren wel plannen om de buitenkant met zilverfolie te bedekken, maar die zijn nooit gerealiseerd.

​

Men bereikt het gebouw langs een elegant pad tussen groene hagen. Er werd een typisch Japanse tuin aangelegd met veel mos, een vijvertje en watervalletjes. Volgens een reisgids van de Dominicus Reeks bevindt zich in die tuin de oudste theeceremoniekamer van Japan.

​

Een ander interessant gegeven is het gebruik van het snijwoord ‘kana’. In het boek Haiku – Een jonge maan van J. van Tooren lezen we dat we ‘kana’ aan het einde van vele haikuverzen kunnen vinden. Het zou wijzen op een lichte uitdrukking van medeleven, een verzachting van het vers. Meestal valt het alleen uit te drukken door een nuancering van toon, maar vaak zelfs helemaal niet. ‘Kana’ vestigt de aandacht op het woord dat eraan voorafgaat. In dit geval: de vogelverschrikker.

Het boekje All about Particles wijst in een haiku als deze op een vraag die men aan zichzelf stelt, in dit geval wordt de vogelverschrikker in vraag gesteld.

Een vogelverschrikker was traditioneel vaak uitgerust met een strooien regenjas en een boog. Maar hij kon er ook anders uitzien en bijvoorbeeld gemaakt zijn van bamboe en stro, in de vorm van een mensenfiguur. En ja, wat doet zo’n ding in de buurt van een gebouw dat officieel geregistreerd staat als een Nationale Schat?

Het vermoedelijke antwoord op deze vraag vinden we in de al eerder vermelde gids van de Dominicus Reeks. Op de nabij gelegen Higashi-berg zouden zich namelijk voortdurend kraaien ophouden die met hun gekras de rust en de sereniteit kunnen komen storen!

En hoe vertalen we ‘kana’ eigenlijk? Of, de woorden van J. van Tooren indachtig, is deze oproep tot bedenking wel te vertalen? En hoe dan?

Een mogelijkheid is om de punt als traditioneel leesteken achteraan te vervangen door drie punten, met als hint: er komt nog wat achter, maar dat mag de lezer zelf invullen.

​

Zilveren Paviljoen –
op het veld voor de poort
een vogelverschrikker ...

​

Bij de volgende haiku wordt onze aandacht gericht op het water.

​

一めんの                    落花の水に                    蛙の眼
ichimen no                rakka no mizu ni            kaeru no me

​

één oppervlak / van/
vallende bloesems / van / water / in, met, bij, aan /
kikker(s) / van / oog of ogen

All over the water
fallen blossoms spread, and amongst them
a frog’s eyes.

Zowel kikker als bloesem zijn lenteonderwerpen.

Ook deze haiku oogt erg eenvoudig, helder en gewoon, maar is toch verrassend. Een tafereel om naar te kijken met een glimlach. Aan de ene kant het beeld van de gevallen bloesems, die verwijzen naar de tijdelijkheid van ons bestaan, en aan de andere kant dat van de kikkers, die onverdroten zorgen voor nageslacht. Aan de rand van het wateroppervlak komt er eentje kijken, en met die ene blik vallen de eindigheid (de afgevallen bloesems) en het nimmer eindigende (de vruchtbare kikkers) samen.

Op het wateroppervlak
alom gevallen bloesems
en kikkerogen.

Bij adepten groeit de verleiding om er zich een oude vijver bij voor te stellen, waar pas voordien een ‘ploef ’-geluid van water te horen viel, toen de kikker zijn sprong maakte. Dezelfde tegenstelling is ook in andere vijver-haiku’s aan bod gekomen.

​

朝寒や                    汽缶車ぬくく                    顔を過ぐ
asazamu ya             kikansha nukuku              kao wo sugu

​

ochtendkou / (snijwoord) /
stoomtrein / lauw-warm /
gezicht, gelaat / (lijd.vw.partikel) / passeren, langsgaan

Ochtendkou is een herfstonderwerp.

The morning cold:
a steam engine passes
warmly before my face.

​

Yamaguchi Seishi heeft stoomtreinen als onderwerp voor een haiku gelanceerd, en Fusei heeft zijn voorbeeld gevolgd. Al wat dieper in de herfst worden de ochtenden en avonden kouder. En als het regent wordt dat gevoel nog sterker. Men voelt de winter aankomen. Als men op een voetpad een kelderrooster voorbijkomt, valt er soms een geur waar te nemen van waspoeder, of van vers gebakken brood. In het laatste geval kan men ook de warmte van de bakoven gewaarworden. In een station of aan een spooroverweg natuurlijk geen geur- en warmtesensatie van het ambachtelijke werk vanuit een kelder, maar occasioneel kon men hetzij op het perron hetzij aan de slagbomen wel de warmte voelen van een voorbijrazende stoomtrein.

De haiku gaat over het contrast tussen de eindeloze cyclus van de seizoenen, waarin nu de koude herfst aan de beurt is, en de kortstondige voorbijtrekkende warmte van de stoomtrein.